Dalsze losy klauzuli rebus sic stantibus (nadzwyczajnej zmiany stosunków)

Tuzin (zaledwie) lat minęło od Euro 2012, kilka wstrząsów rynku budowlanego później, polskie sądy tak jak rozpatrywały, tak i nadal rozpatrują sprawy dotyczące waloryzacji wynagrodzenia w umowach o roboty budowlane. Jakkolwiek problem braku stabilności cen na rynku usług budowlanych dostrzeżono w kilku orzeczeniach sądów powszechnych, trudno jednoznacznie stwierdzić, jakie okoliczności należy uznać za „nadzwyczajne” i „nieprzewidywalne”, a jaka strata jest „rażąca”.

W odpowiedzi na potrzeby rynku, nowe PZP wprowadziło obowiązek umieszczania w kontraktach budowlanych klauzul waloryzacyjnych. Dynamika zmian treści art. 439 PZP też daje do myślenia – o ile początkowo taki obowiązek dotyczył umów o roboty budowlane, zawartych na okres dłuższy niż 12 miesięcy, to od listopada 2022 roku okres ten skrócono do 6 miesięcy. Zdaje się to dobrze ilustrować, w jak gwałtownie zmieniających się warunkach realizowane są kontrakty budowlane.

Niemal równolegle zamawiający publiczni zwiększyli limity waloryzacji umownej. Ze standardowego kilka lat temu poziomu +/- 1% waloryzacji, obecnie mamy umowną waloryzację na poziomie +/- 10-15% wynagrodzenia umownego.

Rok 2024 nie był łatwy dla branży budowlanej – uczestnicy rynku patrzą z nadzieją na kolejny rok i większy wolumen przetargów publicznych. Wraz z tym, wśród wykonawców pojawia się też niepokój, czy kumulacja przetargów znów nie doprowadzi do nagłych zwyżek cen.

Pytanie jednak – ile przestrzeni jeszcze mają publiczni zamawiający, by dalej zwiększać próg waloryzacji umownej? Jak wykonawcy będą wykazywać rażące straty w obliczu obecnych, potencjalnie jeszcze korzystniejszych, klauzul waloryzacyjnych?

Przy obecnych progach waloryzacji umownej i dynamicznych ostatnich 12 latach w sektorze budowlanym, firmom budowlanym coraz trudniej będzie dochodzić roszczenia waloryzacyjne w oparciu o klauzulę rebus sic stantibus. Jak duża musi być strata przy 15% waloryzacji umownej, by stała się rażąca? Czy kolejne, drastyczne wzrosty cen na rynku budowlanym będzie można nadal uznawać za nieprzewidywalne?

W obecnej „próżni” orzeczniczej widoczny staje się nowy trend. Przy formułowaniu i rozstrzyganiu roszczeń waloryzacyjnych, w następnych latach „nadzwyczajna” klauzula rebus sic stantibus może odgrywać coraz mniejszą rolę. Opieramy ten pogląd na bieżącej obserwacji rynku i już zauważalnej zmiany praktyki firm z sektora budowlanego – budowaniu roszczeń waloryzacyjnych w oparciu o klasyczne, „zwyczajne” rozwiązania prawne.